رمز موفقیت کشور و توسعه یافتگی

بنابراین، نقش نخبگان و استعدادهای برتر و دانشمندان در توسعه‌یافتگی و رفاه اجتماعی بی بدیل است و برای این مهم دلایل گوناگونی را می‌توان ذکر کرد که برخی از آنها عبارتند از: مشارکت در تولید علم جهانی و بازآفرینی آن و کاربردی کردن دانش برای رفع نیاز جامعه، تربیت نیروی انسانی پیشرفته، ارتباطات مطلوب ملی و بین‌المللی آنها و اصرار به داشتن تجهیزات علمی و منابع اطلاعاتی مدرن و در نتیجه، مصرف بیشتر و بهینه از علم که باعث ساماندهی و توسعه دانش بنیان کشور می‌گردد.

سابقه اقدامات برای شناسایی و بکارگیری نیروی انسانی نخبه
خوشبختانه توجه مسوولان و سیاستگذاران و دولتمردان به شناسایی، پرورش، جذب و نگاهداشت نخبگان و استعدادهای برتر در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و خصوصا در یک دهه گذشته بسیار مناسب و بجا بوده و با رهنمود مقام معظم رهبری و تاسیس بنیاد ملی نخبگان جامع نگرانه و یکپارچه نیز شده است. آخرین اقدام در خور توجه و شایسته تقدیر در این راستا، تصویب سند راهبردی کشور در امور نخبگان بود که در حوزه های شناسایی و هدایت، توانمندسازی و سیاستگذاری و مدیریت، نوآوری های بسیار خوبی دارد.
از دهه اول انقلاب و در بحبوحه جنگ تحمیلی سیاستگذاران و دولتمردان نظام جمهوری اسلامی به واقععیت اثرگذاری و نقش موثر نخبگان و استعدادهای برتر در تمامی عرصه ها از جمله پیشبرد امور جنگ تحمیلی واقف و درصدد تحقق اهداف و آرمان نظام در این عرصه بودند. در همین راستا بود که ستاد انقلاب فرهنگی تشکیل شد تا به سیاستگذاری در حوزه های علمی و فرهنگی، جدا از دغدغه های دیگر، بپردازد.
در یکی از نخستین گام ها، شورای عالی انقلاب فرهنگی در 20/3/1365 ایجاد دفتر جذب نیروهای متخصص خارج از کشور را تصوب نمود و سپس در 14/7/1367 آیین نامه جذب نخبگان را تدوین و تصویب کرد. در ماده یک این آیین نامه بیان شده است که: "به منظور ایجاد هماهنگی در حفظ دانشمندان و استادان مبرز مراکز آموزشی و پژوهشی داخل و جذب دانشمندان و نخبگان علمی خارج از کشور که تمایل خدمت به جمهوری اسلامی را دارند، دفتر جذب نخبگان زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل می شود."
چون نگاه این آیین نامه محدود بود و صرفا افراد دارای دکترای تخصصی یا برد تخصصی یا مرتبه دانشیاری و بالاتر را نخبه محسوب می داشت، کفایت لازم را در شناسایی، جذب و حمایت از نخبگان و استعدادهای برتر در تمامی زمینه ها و با هر مدرک تحصیلی نداشت.
با این وجود، شورای عالی انقلاب فرهنگی به صورت موردی توجه به نخبگان و استعدادهای برتر جوان نیز داشت؛ اما باز این توجه ناکامل بود و متولی اجرایی مشخصی برای رسیدگی به امور کلیه نخبگان و استعدادهای برتر وجود نداشت. از جمله این اقدامات موردی می توان به تصویب پذیرش دانش آموزان ممتاز شرکت کننده در مسابقات بین المللی ریاضی در رشته ریاضی دانشگاه ها، بدون شرکت در کنکور (مصوب جلسه 147 مورخ 6/2/1367) اشاره کرد. در حوزه تاسیس سازمان های متولی شناسایی و پرورش استعدادهای برتر و نخبگان نیز اساسنامه باشگاه دانش پژوهان جوان به عنوان موسسه ای با هدف شناسایی، جذب، پرورش و حمایت و هدایت دانش آموزان و جوانان با استعداد (مصوب جلسه 340 مورخ 10/8/1373) و آیین نامه تشکیل شورای هدایت استعدادهای درخشان در آموزش عالی (مصوب جلسه 387 مورخ 6/9/1375) تدوین و تصویب شدند.
با وجود تمام اقدامات مذکور، تا زمان تدوین و تصویب اساسنامه بنیاد ملی نخبگان که بر اساس فرمایشات و پیگیری های مقام معظم رهبری (مدظله العالی) انجام شد، اقدام جامع و کاملی برای شناسایی، جذب، حمایت و هدایت نخبگان و استعدادهای برتر در هر سنی و با هر تحصیلاتی انجام نشد. معظم له در دیدار مورخ 5/7/1383 با جوانان نخبه و دانشجویان فرمودند: "الان چند سال است که بحمدالله توجه به نخبگان در برنامه قرار گرفته؛ لکن آنچه تاکنون شده کافی نیست... البته من در مورد خاص نخبگان اینجور به نظرم می رسد که ما یک بنیاد نخبگان لازم داریم... ما باید یک بنیاد درست کنیم که زیر نظر ریاست جمهوری باشد؛ چون بهترین جا آنجاست. حتی دستگاه وزارتی هم برای این کار کافی نیست؛ چون این کار فراتر از کار یک وزارتخانه است."
اساسنامه بنیاد ملی نخبگان پس از تصویب در جلسه 562 مورخ 10/3/84 شورای عالی انقلاب فرهنگی، در ابتدای تشکیل دولت نهم به نهاد ریاست جمهوری ابلاغ و شکل گیری هر چه سریع تر بنیاد در دستور کار قرار گرفت.

مواد مرتبط با استفاده از ظرفیت نخبگان و استعدادهای برتر در نقشه جامع علمی کشور
چهار سال پس از بیانات روشنگرانه رهبر معظم انقلاب در دیدار دانشگاهیان با ایشان در مردادماه 1385 که پایه ترسیم نقشه راه علمی کشور بنا نهاده شد، نقشه جامع علمی کشور به همت شورای عالی انقلاب فرهنگی رونمایی شد تا چراغ راه محققان کشور باشد.
در نقشه رونمایی شده، به ابعاد مختلف توسعه علمی، بسیار متناسب و خوب پرداخته شده است که از جمله مهم ترین این ابعاد، توجه به شناسایی، پرورش و جذب نخبگان و استعداد های برتر است.
در نقشه جامع علمی کشور، در فصل اول با عنوان ارزش های بنیادین نقشه جامع علمی کشور، به ارزش عدالت محوری، پرورش استعدادها و دستیابی همگان به خصوص مستضعفان در حوزه علم و فناوری و تقویت خلاقیت، نوآوری و خطرپذیری در علم اشاره شده است.
بر اساس فصل دوم نقشه نیز یکی از اهداف کلان نظام علم و فناوری کشور استقرار جامعه دانش بنیان، عدالت محور و برخوردار از انسان های شایسته و فرهیخته و نخبه برای احراز مرجعیت علمی در جهان است. در این فصل، در ذیل اهداف بخش نظام علم در فناوری و نوآوری کشور، به موضوع پرورش استعدادهای علمی برای ورود به دوره تخصصی، یکی از جهت های ایجاد نظام آموزشی مناسب برای هدایت دانش آموزان بیان شده است. همچنین در فصل سوم نقشه، با عنوان اولویت های علم و فناوری کشور، به عنوان یکی از رویکردهای پشتیبانی از اولویت های علم و فناوری کشور به موضوع هدایت نظام آموزش برای تامین و جذب نیروهای نخبه و متخصص مورد نیاز در حوزه های اولویت دار اشاره شده است.
در فصل چهارم نقشه که، با عنوان راهبردها و اقدامات ملی برای توسعه علم و فناوری در کشور، 13 راهبرد کلان با راهبردهای ملی و اقدامات ملی در ذیل آنها برشمرده شده، در راهبرد کلان 6 که عبارت است از نوسازی نظام تعلیم و تربیت اعم از آموزش و پرورش و آموزش عالی به منظور انطباق با مبانی تعلیم و تربیت اسلامی و تحقق اهداف کلان نقشه که در ذیل آن 10 راهبرد ملی و 51 اقدام ملی برشمرده شده، یکی از راهبردهای ملی، ارتقای بهره‌وری موسسات آموزش عالی و پژوهشی در چارچوب نظام تعلیم و تربیت اسلامی است که برای تحقق آن، اقدام ملی طراحی و استفاده از ساز و کارهای انگیزشی مناسب برای جذب اعضای هیئت علمی متعهد و نخبه ذکر شده است.
راهبرد کلان 10 نیز عبارت است از متحول سازی و ارتقای کمی و کیفی در علوم انسانی و هنر مبتنی بر معارف اسلامی که در ذیل آن 9 راهبرد ملی و 31 اقدام ملی بر شمرده شده است. راهبرد ملی شماره 5 در ذیل راهبرد کلان 10، ایجاد ساختارهای خاص حمایت از توسعه کیفی علوم انسانی و معارف اسلامی است که از جمله اقدامات ملی برای تحقق آن عبارتند از: 1. اصلاح جریان استعدادیابی و هدایت تحصیلی برای جذب استعدادهای برتر در علوم انسانی و معارف اسلامی؛ و 2. حمایت از تاسیس و فالیت مراکز نخبه پرور در حوزه علوم انسانی مبتنی بر مبانی اسلامی.

نتیجه
با توجه به مفاد نقشه جامع علمی کشور که ویژگی های اصلی الگوی نظام علم، فناوری و نوآوری کشور را ترکیب عرضه محوری و تقاضا محوری، اجتماع دو رویکرد برون مداری و درون مداری و تلفیق آموزش با تربیت، پژوهش و مهارت دانسته و مفاد سند راهبردی کشور در امور نخبگان - به عنوان مکمل مفاد نقشه در حوزه نخبگان و استعدادهای برتر- که حاوی گزاره‌هایی نظیر اینکه: نخبگی مفهومی پویا و وابسته به شرایط محیطی است، باید بر خوب فراگیر تمرکز کرد نه عالی محدود، باید به رویکرد تنوع استعدادها و روشهای شناسایی در مقابل رویکرد یکسان سازی توجه نمود و اینکه اصالت با فعالیت های نخبگانی است نه با فرد و گروه و در نتیجه صفت نخبگی دائمی نیست؛ رمز موفقیت کشور و توسعه یافتگی آن حمایت از نخبگان و استعدادهای برتر بر اساس فعالیت‌های نخبگانی و در راستای نیازهای خاص و مزیت های نسبی کشور و گسترش شمول حمایت‌های به معنوی و مادی است.
بنابراین، تا زمانی که چنین حمایت‌هایی در راستای حل مشکلات کشور ساماندهی نشود و منتهی به تولید ثروت ملی بر اساس استفاده از ظرفیت‌های ایشان نگردد، برنامه‌ها و سیاستگذاری‌های انجام شده در این حوزه به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.

منابع و مآخذ
1.موسوی موحدی، علی اکبر؛ کیانی بختیاری، ابوالفضل، مجموعه مقالات بنیادهای نخبه پرور ایران و جهان، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1387.
2.عیوضی، محمدرحیم، نقش نخبگان در توسعه علمی کشور، فصلنامه اندیشه انقلاب اسلامی، پاییز و زمستان 1383، شماره 11 و 12.
3.زلفی گل، محمدعلی، نظام نخبه داری و نخبه داری نظامی، فصلنامه علوم سیاسی، 1386، شماره 88.
4.مهدوی، محمدنقی، مهاجرت نخبگان، ناشر: انجمن تخصصی مراکز تحقیق و توسعه صنایع و معادن، بهار 1386.
5.ذاکرصالحی، غلامرضا، فراتحلیل مطالعات انجام شده در زمینه جذب نخبگان و پیشگیری از مهاجرت آنان، فصلنامه جامعه شناسی ایران، بهار 1386، شماره 29.
6. محرمی، توکل، حقوق نخبگان علمی و فرهنگی در آیینه قوانین و مقررات، ناشر: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، چاپ اول، 1387.
7. گزارش برنامه ها و عملکرد بنیاد ملی نخبگان 1389-1386، ناشر: روابط عمومی بنیاد ملی نخبگان، شهریور 1389.
8- نقشه جامع علمی کشور، مصوب جلسه 679 مورخ 14/10/1389 شورای عالی انقلاب فرهنگی.
9- سند راهبردی کشور در امور نخبگان، مصوب جلسه 248 مورخ 11/7/1391 شورای معین شورای عالی انقلاب فرهنگی.

* کارشناس معاونت امور بین‌الملل و تبادل فناوری