فیلترینگ؟... گلاس نوست واقعی ما کجاست؟

یکم: «نگاه هابرماس» و «پیش بینی مک لوهان» اندیشه ارتباطی و جهان ارتباطات را آن چنان تحت تأثیر قرار داد که امروزه، نه آن نگاه و نه این پیش بینی را نمی توان نشنید و یا ندید.

آنچه از «نظریه فضای عمومی هابرماس» می توان درس گرفت؛ ویژگی رسانه ای شدن جهان است که از دید او تا آن حد قادر شده اند فضای عمومی را در اختیار بگیرند و گاه این فضا را چنان مسموم کنند که سبب شود فیلسوف نامدار آلمانی به رسانه های وابسته با جریان استیلا طلب جهانی، نقدی های تندی روا دارد. اما پرسش این است، در چنین جهانی چه اندازه فیلترهای خبری و رسانه ای کارساز و موفق بوده است؟

مک لوهان که آمد، با پیش بینی «جهان شیشه ای و دوسویه» به همه ما آموخت که فیلترها حرفی برای گفتن ندارند. در یک جهان شیشه ای و متکی بر شاهراه های اینترنتی، مانعی وجود ندارد که بر مبنای آن، فیلتر کردن نگاه، صدا و کلام شهروندان و ارتباط گران با یکدیگر، محلی از اعراب داشته باشد.

دوم: نوام چامسکی و ادوارد هرمان، پیش از تولد اینترنت، تئوری ای داشتند تحت عنوان «فیلترهای خبری». بر مبنای این نظریه، رسانه ها با پنج فاکتور مجبور به فیلتر کردن خود و مخاطبانشان می شدند. از سیاست رسانه گرفته تا صاحبان آگهی و حتی گاه بازخوردهای خود مخاطبان، شاکله این نظریه را تشکیل می داد. در این میان چامسکی به عنوان یک زبان شناس و منتقد جدی نظام کاپیتالیستی، اساساً نگاه خوشبینانه ای به رسانه های مطرح و برند در سطح جهانی و به ویژه امریکا نداشت.

امروز این تئوری بخش عمده ای از واقعیت خود را از دست داده است. رسانه ها چه بخواهند و چه نخواهند، در جهان شیشه ای دیده می شوند و «پشت صحنه آنان» نیز- که روزی با فیلتر های خبری رسانه را وادار به اتخاذ مواضع خاص می کرد-امروز در برابر دیدگان باز کاربران وب 2 یا شبکه های اجتماعی نه تنها به روشنی دیده می شوند که هیچ چیز پنهان نمی ماند.

 امروزه رسانه ها در یک پارادوگس جدی گرفتار آمده اند: آیا بسته های خبری، گزارشی و تحلیلی آنان قادر شده است تأثیری جریان ساز در میان کاربران شبکه های اجتماعی بگذارد؟  اگر چنین نیست، رسانه را رها کنند و در شبکه های اجتماعی حضور یابند و یا هر دو را با هم به پیش ببرند؟

اما هر کدام از این دو حالت باشد ، چگونه می توان متصور بود؛ در جهان شیشه ای – چه نسل اول اینترنت و چه وب 2- با زبان فیلترینگ با مخاطبان مواجه شد؟ جهان ارتباطات جهان شنیدن، گفتن و دیدن است، اما در این میان هرگز نمی بایست فرهنگ سازی، آموزش دادن و ایده پروری را برای «چگونه شنیدن، چگونه گفتن و چگونه دیدن» به کناری نهاد.

این پارادوگس نه تنها رسانه ها که فعالان ارتباطی، حاکمیتی و فرهنگی را نیز، در سراسر جهان فراگرفته است. به همین دلیل ارائه راه حل کارشناسی، با پاک کردن صورت مسئله، به کلی متفاوت است. ما کدامیک را می خواهیم برگزینیم؟ آیا تصور می کنیم هنوز با فیلتر کردن در فضای وب به مقصود می توان رسید یا با ارائه تولید ها و حضور های فرهنگی، معنا دار و آموزش دهنده؟

سوم: مانوئل کاستلز ارزیابی شایسته و متفاوتی از شبکه های اجتماعی ارائه کرد. کاستلز بر این باور است که شبکه های اجتماعی، «قدرت شبکه ای» ایجاد کرده و مسیری در جهان ارتباطات گشوده اند که می توان به مرور ایام از شهروندان، به «شبکه وندان» یاد کرد.

نقطه ثقل این نگاه متفاوت در توجه دادن نیروهای حاکمیتی و دولتمردان به پدیده قدرت است. پدیده ای که در گذر زمان و با تغییرات ایجاد شده در عرصه سیاست، امنیت، فرهنگ و اقتصاد تعریف متفاوتی یافته، اما این بار چنین تغییری، از «پایین هرم به بالای هرم» رخ داده است. به دیگر سخن، از زمانی که خط اختراع شد و صنعت چاپ پا گرفت و رادیو به صدا درآمد تا امروز، شاهد تغییرات نو به نو شونده در پایین هرم بوده ایم، اما هرگز از آن به قدرت متفاوت و یگانه شهروندی یاد نشده است.

اینک جهان شبکه ای قدرت، نیروی خود را از شبکه های اجتماعی می گیرد. از شبکه وندانی می ستاند که تا دیروز حتی در وب 1 به رسانه ها ی اینترنتی وابسته بودند، اما امروز خود به یک رسانه، به یک پیام آفرین، به یک ارتباط گر و سرانجام به یک منتقد تبدیل شده اند. این امکانی است که شبکه های اجتماعی یا نسل دوم اینترنت برای همگان فراهم کرده است و سبب شده تا رسانه های نسل اول اینترنت به کناری گذاشته شوند.

چنین جهانی را نه، می توان فیلتر کرد و نه چنین جهانی می تواند ما را فیلتر کند و نبیند. امروز همه صدا ها در همه جای جهان قابل شنیدن است. حتی به طور غیر ارادی. بدین معنا که اگر روزی چنین امکانی وجود داشت که ما از میان صدا ها گزینش و فیلتر کنیم، در جهان امروز به تعبیر کاستلز نه تنها شدنی نیست که شهروندان به دلیل همین شنیده شدن صداها پایه پدیده قدرت شده اند. جهان فردا، جهان فیلترنیگ نیست. جهانی است که به دلیل گسترش پدیده ارتباطی، اندیشه ارتباطی و تکنولوژی ارتباطات همه عرصه ها تحت تأثیر قرار گرفته اند و نه تنها قدرت.

چهارم: قدری به عقب بازگردیم: گورباچف از 82 تا 90 میلادی – سال های ظهور و همگانی شدن اینترنت- با دو حرف اساسی پا به میدان نهاد، « گلاس نوست - پروستروییکا»؛ اولی به معنای جام بلورین یا اصطلاحاً سیاست برداشته شدن دیوارهای آهنین میان جماهیر وابسته در زمان اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی بود. گورباچف بر این باور بود که ملت های وابسته به مسکو باید یکدیگر را ببینند. از پشت شیشه ها یکدیگر را ببینند. آری! همین دیوارهای آهنین  به شیشه های بلورین تبدیل شود و با بازشدن فضا یا به عبارتی «گلاس نوست» زمینه اجرای بازسازی اقتصادی یا « پروستروییکا» در این کشور فراهم گردد.

شاید این ارزیابی بیراه نباشد که برژنیسکی به گورباچف فرصت اجرای هر دو ایده را نداد و اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی هم «ایدئولوژی» را از دست داد و هم «تمامیت ارضی» را. اما امروزه از این زاویه نیز می توان به حوادث آن سال های شوروی نگریست: گلاس نوست آن نسخه شفا بخشی بود که بسیار دیر به میدان آمد و شاید اگر در زمان خروشچف –حدود 20 سال پیش از گورباچف- گلاس نوست اجرا می شد امروز روسیه وضع دیگری داشت.

درس بالاتر این است که جهان در هر مقطعی هر وقت به سمت فضای بسته پیش رفته و نگاه ها و صدا ها فیلتر شده است، از روزنه ای دیگر همان صدا ها از فیلتر به در آمده اند و یا مردمان و یا حاکمان، خود خواهان جام های بلورین، نگاه های شیشه ای و شفاف و نوعی گلاس نوست شده اند.

بنابراین مقطعی که گورباچف با دیدگاهایش پا به میدان نهاد، اینترنت نیز با او همزاد شد و جهانی پدید آمد که امروز کمتر می توان تحولات پرشتاب آن را پیش بینی و یا مهار کرد.

آخر: در کشور ما ضرورت بازنگری سه مفهوم انقلاب، دگرگونی و رفرم وجود دارد. زیرا هر کدام از این مفاهیم ما را در نظام سیاسی حاکم به سمت انتخاب سیاست هایی می کشاند که از آن رهگذر برای مثال سیاست ارتباطی نیز معنا و مفهوم پیدا می کند.

خردمندان علوم سیاسی که نگاه تحول خواه و ساختارگرایانه دارند، بر این باورند که دگرگونی شاید به نوعی جامع محاسن انقلاب و رفرمیسم باشد. با این زاویه نگاه سیاست ارتباطی ما پیش و بیش از آنکه به فیلترنیگ نگاه جدی داشته باشد، می بایست به «تغییر زیرساخت های ارتباطی» و «اجرای فرایند دگرگونی» در یک دوره زمانی تعریف شده- یعنی تا سال 2020میلادی و ظهور وب3- تمرکز کند. امری که سبب خواهد شد تا صدایمان را در جهان شیشه ای با هدف فیلتر نشدن و دیده نشدن بلندتر کنیم و همچنین خود نیز وفادار به شنیدن همه صداها و پرهیز از فیلتر کردن آنان باشیم. این گلاس نوست واقعی ماست.

مجید رضاییان - دکترای روزنامه نگاری و پژوهشگر رسانه

سرمقاله تجارت فردا، سال دوم، شنبه 13 اردیبهست 93، شماره 84