چالش بزرگ ناترازی در کاربردپذیری و جایگاه علمی هوش مصنوعی در ایران

به گزارش سیتنا، دکتر داوود ادیب، رئیس هیات مدیره انجمن هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال ایران در سرمقاله شماره 111 ماهنامه نسل چهارم آمده است:

در موسسه Oxford Insight درسال ۲۰۲۳، ایران رتبه ۹۴ را در میان ۱۹۳ کشور به دست آورده است و این در حالی است که این رتبه با ظرفیت دانشی و جایگاه علمی ایران که بین 18 کشور اول جهان قرارگرفته است، تفاوت معنی داری را دارا می باشد. همچنین رتبه کاربردپذیری ایران نسبت به سال گذشته نیز تنزل یافته است و نشان می دهد که در وهله اول نیازمند اصلاح سیاست های دولتی مرتبط با هوش مصنوعی و در مرحله دوم بهبود زیرساخت ها در کشور می باشیم. 
درارزیابی های مرتبط با شاخص آمادگی هوش مصنوعی سه رکن اصلی، 10 شاخص و ۳۹ سنجه گوناگون برای ارزیابی کشورها وجود دارد که سه رکن اصلی شامل دولت، زیرساخت و فناوری می باشد. رکن دولت دارای چهار شاخص و رکن زیرساخت و فناوری هر کدام مشتمل بر سه شاخص می باشند. در ارزیابی های انجام پذیرفته، شاخص های دولت مشتمل بر چشم انداز، حاکمیت و اخلاق، ظرفیت دیجیتال و قابلیت پذیرش، مدنظرقرار گرفته است. 
در زیر مجموعه زیرساخت، شاخص بلوغ، ظرفیت نوآوری و سرمایه انسانی تحلیل و در نهایت در زیرمجموعه فنــاوری، شاخص های اعتماد، قانـون گذاری و شمولیــت، هدف گذاری شده است.
در ارزیابی های فوق الذکر، بهترین رتبه های ایران، در سنجه‌های قوانین حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی، زیرساخت 5G ، اشتراک تلفن همراه، تعداد دانش آموختگان در رشته های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات و در نهایت مقاله های پژوهشی در زمینه هوش مصنوعی، به دست آمده است. پایین‌ترین رتبه‌های ایران نیز در سنجه‌های کیفیت مقررات و نظارت و مسئولیت‌پذیری بوده است .

در بخش رکن دولت برای بررسی میزان آمادگی دولت‌ها در حوزه هوش مصنوعی به چند شاخص مهم توجه می‌گردد که عبارتند از: وجود استراتژی قابل اجرای هوش مصنوعی ملی در کشور، قانون حفاظت از داده‌ها، حریم خصوصی، امنیت سایبری و کیفیت نظارت که ایران در این رکن و بخش عمده ای از شاخص های مرتبط، وضعیت مناسبی را در آخرین ارزیابی های رسمی و بین المللی ندارد. جایگاه این رکن «دولت» در آمادگی هوش مصنوعی با جایگاه ایران در رکن نهادی «دولت» در گزارشات مرتبط با شاخص جهانی نوآوری ( گزارش سال 1403) که بین 133 کشور رتبه 133 را به دست آورده است،همخوانی داشته و نشانگر از ضعف بزرگ در اهداف و برنامه ریزی دولت در تمامی حوزه های مرتبط با صنعت و علی الخصوص این حوزه می باشد.
در فناوری، موضوعی که در این دسته ‌بندی حائز اهمیت است تعــداد استارتـــاپ های میلیارد دلاری یونیکورنی مرتبط با هوش مصنوعی و تعداد استارتـــاپ های میلیارد دلاری یونیکورنی خارج  ازحوزه هوش مصنوعی است. در ایران نه تنها هیچ شرکت تک شاخی در حوزه هوش مصنوعی وجود ندارد، بلکه در سایر حوزه ها هم ظرفیت قابل ملاحظه ای وجود نداشته است.

بر اساس گزارش CB insights تعداد 1247 یونیکورن در سه ماه سوم 2024 در کل جهان گزارش شده است که تعداد 683 یونیکورن در ایالات متحده، 299 یونیکورن در آسیا، 195 مورد در اروپا، 32 مورد در آمریکای لاتین،  21 مورد در کانادا، 9 مورد در اقیانوسیه، 6 مورد در آفریقا و 2 مورد در سایر مناطق وجود داشته است.
تعداد دقیق شرکت های یونیکورنی که در حوزه هوش مصنوعی هم فعالیت می نمایند دقیقا مشخص نیست، ولیکن Pitch Books مطرح نموده است که با توجه به اینکه تعداد کل تک ‌شاخ‌های جهانی در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۴۱۷ شرکت گزارش شده است، می‌توان تخمین زد که تعداد استارتاپ‌های هوش مصنوعی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار در این سال حدود ۶۲۳ شرکت باشد.
در ارتباط با این شاخص ها در برخی از حوزه ها که عملکرد مناسبی داشته ایم، یکی از این موارد خروجی مقاله تحقیقاتی در زمینه هوش مصنوعی است. طی دو سال گذشته تعداد زیادی مقاله هوش مصنوعی نوشته شده است که البته هنوز کیفیت این مقالات معلوم نمی باشد و اصولا به نظر می رسد که حتی در صورت توجه به کیفیت این مقالات، در سال های نه چندان دور در کنار سایر ناترازی هایی که در کشور وجود دارد، با چالش بزرگ ناترازی در کاربردپذیری و حوزه دانشی و جایگاه علمی هوش مصنوعی نیز روبرو خواهیم شد.
در بخش زیرساخت، زیرساخت ارتباطات از راه دور و تعداد ابررایانه‌ها، کیفیت پهنای باند، پذیرش فناوری های نوظهور، داده های باز، حکمرانی داده، خانوارهای دارای دسترسی به اینترنت و استقرار زیرساخت5G ، برای اندازه‌ گیری این بخش از شاخص های توسعه هوش مصنوعی مدنظر قرار گرفته است که بررسی هر کدام از این بخش‌ها نشان می‌دهد که وضعیت ایران با بسیاری از کشورهای پیشتاز قابل مقایسه نبوده و مناسب نمی باشــد.
موضوع مراکز داده و سوپر کامپیوترها و یا به عبارتی ابر کامپیوترها  نیز، دو موضوع جداگانه می باشد که در حال حاضر بیشتریــــن سرمایه گـــذاری کشورها بر روی ابر رایانه ها می باشد.
بیش از۱۱ هزار مرکز داده در جهان وجود دارد.
بر اساس گزارش Cloud sense platform، تا مارس ۲۰۲۴، ایالات متحده با ۵۳۸۸ مرکز داده، ۴۵ درصد از کل مراکز داده جهان را در اختیار دارد. آلمان با ۵۲۰، بریتانیا با ۵۱۲، چین با ۴۴۹، کانادا با ۳۳۶ و فرانسه با ۳۱۶ مرکز داده در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

در خاورمیانه، تا اکتبر ۲۰۲۴ حدود ۲۰۷ مرکز داده در ۱۶ کشور فعال هستند. اگرچه این تعداد در مقایسه با ۱۱ هزار مرکز داده جهانی کمتر است، اما نشان‌دهنده رشد قابل توجهی در این منطقه می باشد.
در خصوص ابر کامپیوترها نیز بر اساس آخرین گزارش مرتبط با فهرستTOP500  در نوامبر 2024، توزیع ابر رایانه های برتر جهان به تفکیک کشورها (در جدول گزارش 30 کشور نمایش داده شده است)  به شرح ذیل بوده است.

همچنین براساس گزارش‌های Next Mind و نیز Nature index، جایگاه علمی ایران در حوزه هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۴ به شرح زیر است :
تعداد مقالات منتشره ایران در حوزه هوش مصنوعی نیز بر اساس آخرین اطلاعات در دسترس ۸۶۰۳۰ می باشد که این عدد ممکن است در حال حاضر به نزدیک 87000 رسیده باشد. 
بر اساس تعداد مقالات در این ارزیابی ها رتبه 13 جهان به دست آمده است که این عدد نزدیک به رتبه 18 کسب شده در ارزیابی موســـسه Oxford Insight  (رتبه 18) بوده است.
در شبکه های عصبی، رتبه شش جهانی، رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی، رتبه 25، یادگیری ماشینی، رتبه 17، فناوری رباتیک، رتبه 27، در سیستم های چندعاملی، رتبه 12 و در سایر موضوعات هوش مصنوعی رتبه 16 را در جهان به دست آورده ایم. 
براساس داده‌های پایگاه WEB OF SCIENCE نیز، ایران در فناوری شبکه‌های عصبی، رتبه 6 جهانی و رتبه اول در بین کشور‌های جهان اسلام را به خود اختصاص داده است. رتبه ایران در فناوری‌های هوش‌مصنوعی ۱۶، رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی ۲۵، یادگیری ماشینی ۱۷،  فناوری رباتیک ۲۷ و فناوری سیستم‌های چند عاملی ۱۲ می باشد.
این یک واقعیت است که در حوزه دانشی جزو پیشتازان می باشیم که دلیل آن تعداد انتشار مقالات است. همان طور که مطرح شد، سه شاخص عمده برای آمادگی هوش مصنوعی بر اساس یک طبقه بندی در دنیا تعیین شده است که شامل «دولت، حکمرانی و تسهیل‌گری و قوانین»، «زیرساخت» و «تکنولوژی و فناوری» می‌شود. بر اساس آخرین گزارشی که از سازمان  WIPOدر حوزه نوآوری جهانی دریافت شده است، در شاخص نهادی که جزو شاخص های نوآوری است، ولیکن می توان با شاخص دولت در آمادگی هوش مصنوعی مرتبط دانست، رتبه مناسبی حاصل نشده است و بین ۱۳۳ کشور در شاخص نهادی که مربوط به حکمرانی است رتبه ۱۳۳ حاصل شده است. 
از یک منظر دیگر نیز می توان به این موضوع  پرداخت. بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال 2024 میلادی ایران با امتیاز 45.51 در جایگاه 79 جهان بین 133 کشور در شاخص آمادگی شبکه ای قرار گرفته است.
شاخص آمادگی شبکه‌ای یا همان  Network Readiness Index) NRI)یک چارچوب علمی و جامع برای ارزیابی آمادگی کشورها در استفاده از فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌ای است و ابزاری برای سنجش میزان توانایی یک کشور در بهره‌ برداری از فرصت‌های ناشی از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به منظور تقویت توسعه اقتصادی، افزایش رفاه اجتماعی و بهبود بهره‌ وری ملی است. این شاخص به ‌طور علمی و ساختاریافته، توانمندی‌ها و چالش‌های مرتبط با اقتصاد دیجیتال و جامعه شبکه‌ای را تحلیل می‌کند.
 شاخص آمادگی شبکه ای، کشورهای جهان را بر پایه 4 رکن، 12 شاخص و 54 سنجه  جهت بررسی گرایش کشورها برای بهره برداری از فرصت های فناوری اطلاعاتی و ارتباطی، ارزیابی و رتبه بندی می کند.

ایران در رکن فناوری با رتبه 54، به ویژه در دسترسی  که رتبه 104 را دارد با چالش هایی روبرو است، اما در زمینه فناوری های آینده که رتبه 24 را کسب نموده است عملکرد نسبتا خوبی دارد.
در رکن مردم، رتبه 47 نشان دهنده استفاده نسبتا بالا از اینترنت و فعالیت های نوآورانه که حایز رتبه 18 بوده است. در شاخص دولت در زیر مجموعه رکن مردم با رتبه 104 ضعف هایی در ارایه خدمات دیجیتال از سمت دولت وجود داشته است. 
رکن حاکمیت نیز با رتبه 81 نشان دهنده سطح معقول از اعتماد عمومی به زیرساخت های دیجیتال است که در این جا نیز ارزیابی مناسب نبوده است.
در حوزه قانون گذاری که رتبه 124 به دست آمده است با چالش هایی مواجه می باشیم. 
در رکن تاثیر با رتبه 120 نیاز به توجه بیشتر به اقتصاد دیجیتال و اهداف توسعه پایدار را نمایان می سازد.
بر اساس تحلیل های دیگری که از گزارش WEF یا همان مجمع جهانی اقتصاد به دست آمده است. جایگاه جهانی ایران در سال های گذشته در رکن فناوری و مردم رو به رشد بوده است، در حالی که در رکن های حکمرانی و تاثیر روندی نزولی را تجربه کرده است. 
رکن فناوری بررسی زیرساخت و ظرفیت تکنولوژیکی کشورها را بررسی می کند. در این رکن در سنجه های تعرفه های موبایل (رتبه 81)، قیمت ابزارهای فناورانه دستی (رتبه 96)، خانه های متصل به اینترنت (رتبه 83)، درصد جمعیت تحت پوشش حداقل شبکه 3G (رتبه 104) ، پهنای باند اینترنت بین المللی (رتبه 82)، تعداد کامیت های گیت هاب (رتبه 103)، ثبت دامنه های اینترنتی (رتبه 61)،  توسعه اپلیکیشن های موبایل (رتبه 95)، پذیرش فناوری های نو ظهور (رتبه 59)، سرمایه گذاری در فناوری های نوظهور(رتبه 101) را به دست آورده ایم که رتبه های مناسبی نبوده و تنها در سنجه های  دسترسی به اینترنت در مدارس (رتبه 38) ، انتشارات علمی در زمینه هوش مصنوعی (رتبه 1) و هزینه های نرم افزاری (رتبه 3) را به دست آورده ایم که رتبه های مناسبی بوده است. 

رکن آمادگی افراد و کسب و کارها، مهارت ها، ظرفیت ها و آمادگی افراد و سازمان ها برای استفاده از فناوری را مورد تحلیل قرار می دهد.
در رکن آمادگی افراد و کسب و کارها در سنجه های مرتبط با ترافیک اینترنت پرسرعت موبایل در کشور (رتبه 91) ، مهارت های فاوا در نظام آموزشی (رتبه 85) ، استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی (رتبه 67 ) ، خدمات برخط دولتی (رتبه 59 )، قابلیت های داده (رتبه 111) ، هزینه های تحقیق و توسعه توسط دولت ها و آموزش عالی (رتبه 85) کسب نموده که رتبه های اخذ شده مناسب نبوده، ولیکن در سنجه های تمرکز استعدادهای هوش مصنوعی (رتبه 18) ، سرمایه گذاری سالانه در خدمات مخابراتی (رتبه 15)، مقیاس بازار رایانش ابری عمومی (رتبه 25) را به دست آورده که رتبه های نسبتا مناسبی می باشد.

رکن حکمرانی شامل بررسی کیفیت سیاست‌ها، مقررات ومحیط نهادی مرتبط با فناوری می باشد.
در رکن مرتبط با حکمرانی به غیر از سه سنجه امنیت سایبری (رتبه 2)، شکاف اجتماعی – اقتصادی، ( رتبه 38)، شکاف روستایی در استفاده از پرداخت های دیجیتال ( رتبه 9) و دسترسی برخط به حساب های مالی در استفاده از پرداخت های دیجیتال ( رتبه 45) مابقی سنجه ها رتبه های مناسبی نداشته و در سنجه های سرورهای اینترنت امن (رتبه 56)، خرید اینترنتی (رتبه 56)، کیفیت قانون گذاری (رتبه 131)، محیط قانونی فاوا (رتبه 59)، قانون گذاری فناوری های نوظهور(رتبه 99)، قانون گذاری تجارت الکترونیک ( رتبه 87)، حفاظت قانونی از حریم خصوصی ( رتبه 132)، مشارکت الکترونیکی (رتبه 127)، دسترسی به محتوای بر خط محلی (رتبه 91)، شکاف جنسیتی (رتبه 67) در استفاده از اینترنت ضعیف بوده ایم.

رکن تاثیر، اثرات اقتصادی و اجتماعی حاصل از به کار گیری فناوری اطلاعات و ارتباطات را مورد توجه قرارمی دهد.
در این رکن هم دو سنجه قابل قبول شامل مقیاس بازار داخلی (رتبه 19) و امید به زندگی سالم در بدو تولد (رتبه 5) وجود داشته و مابقی سنجه ها شامل درخواست های ثبت اختراع فاوا (رتبه 56)،  فراوانی اقتصاد گیک (رتبه 99)، صادرات خدمات فاوا (رتبه 124)، نشاط (رتبه 97)، آزادی در انتخاب های زندگی (رتبه 121)، نابرابری درآمد (رتبه 55)، سلامت و رفاه خوب (رتبه 64)، فرصت های اقتصادی برای زنان (رتبه 132)، انرژی مقرون به صرفه و پاک (رتبه 124)، شهرها و جوامع  پایدار (رتبه 62) رتبه های مناسبی را نداشته است.

در ارزیابی دیگر که تحت عنوان شاخص های GII نام برده می شود نیز وضعیت مناسبی وجود ندارد. در شاخص های مرتبط با محیط‌ سازمانی رتبه ۱۲۷، در شاخص اثربخشی دولت رتبه ۱۲۰، در شاخص محیط نظارتی رتبه ۱۳۱، در شاخص کیفیت نظارتی رتبه ۱۳۳ و در شاخص احکام قانونی رتبه ۱۱۸ بین 133 کشور اخذ شده است.

مقایسه وضعیت ایران در شاخص GII در سه سال مختلف مقایسه شده است و ملاحظه می شود که ایران در شاخص جهانی نوآوری در دو سال گذشته 11 پله کاهش رتبه داشته است .
در شاخص محیط تجارت رتبه ۱۲۸ و در شاخص سیاست‌های انجام کسب و کار رتبه ۱۲۶ در میان ۱۳۳ کشور جهان حاصل شده است.
در حوزه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، کشور در این حوزه نسبت به سال ۲۰۲۲ که رتبه ۹۷ را داشته، در سال ۲۰۲۳ تنزل رتبه داشته و به جایگاه ۱۰۲ جهانی رسیده است. در زیر شاخص‌های این شاخص نیز وضعیت کشور به این صورت است:

* در حوزه دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات رتبه ۸۹
* استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات رتبه ۶۵
* سرویس آنلاین دولتی رتبه ۱۱۵
* مشارکت الکترونیکی رتبه ۱۲۸
* زیرساخت‌های عمومی رتبه ۵۰

این اعداد نشان می‌دهد که در حوزه زیرساختی باید فعالیت بیشتری داشته باشیم. در زیرساخت تنها موضوع تجهیزات مطرح نیست. درست است که اگر تجهیزات سرورهای قوی در اختیار داشته باشیم، می‌توانیم در این حوزه قوی کار کنیم، ولی با شرایط موجود می‌توانیم از روش‌هایی چون کلود کامپیوتینگ استفاده کنیم. ما در حوزه هوش مصنوعی می‌توانیم از کارهای کوچک آغاز کنیم و حتما لازم نیست که گام‌های بزرگ برداریم.
کشورهای مختلف بر اساس توانمندی‌هایشان هر کدام یک موضوع و جهت ‌گیری خاصی نسبت به هوش مصنوعی داشته‌اند، امریکا به دلیل توان مالی که دارد، شرکت‌های بزرگ را خریداری کرده است و در تمامی حوزه ها سرمایه گذاری نموده است، کشورهای عربی مانند امارات و عربستان و قطر جذب نمایندگی این حوزه را در پیش گرفته‌اند و کشور هند به سمت آموزش هوش مصنوعی حرکت کرده است.
در اتحادیه اروپا به دلیل توانمندی کمتر فناوری آنها نسبت به آمریکا و چین به سمت قانون گذاری، سیاست گذاری و تدوین استراتژی رو آورده است و سعی نموده است که در این حوزه قدرت را به دست بگیرند. 
کشور چین نیز در تمامی حوزه ها و علی الخصوص حوزه ربات‌ها بیشتر فعال شده است. ایران نیز به دلیل اینکه در سه حوزه دولت، زیرساخت و تکنولوژی مزیت رقابتی قابل توجهی ندارد، پیشنهاد می‌شود که با توجه به سبقه‌ای که در حوزه ریاضیات دارد، مزیت رقابتی خود را در حوزه الگوریتم‌ها و مدل‌ها تعریف کند و به نظر می رسد با شروع در مدل‌سازی ساده بتوان مزیت رقابتی در دنیا کسب نمود.موضوع هوش مصنوعی را بر اساس ارزش‌های دموکراتیک و به عبارتی AI DV Index نیز می توان تحلیل نمود.
مرکز هوش مصنوعی و خط ‌مشی دیجیتال (C AI DP) هر سال گزارشی به نام گزارش AI DV منتشر می نماید که وضعیت هوش مصنوعی و ارتباط آن با ارزش‌های دموکراتیک (DV) را در کشورهای مختلف بررسی می ‌کند. هدف این گزارش بررسی نحوه مدیریت هوش مصنوعی در کشورها و میزان پایبندی کشورها به اصول و موازین بین‌المللی در این زمینه است که این موضوع  از طریق ارزیابی، سنجش و مقایسه خط ‌مشی‌ها، برنامه ها و راهبردها و عملکردهای مرتبط با هوش مصنوعی در کشورهای مختلف انجام می‌پذیرد.
عوامل ارزیابی در این گزارش بر اساس چارچوب های شناخته شده سیاست گذاری هوش مصنوعی مانند اصول هوش مصنوعی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و یا  توصیه‌های اخلاقی یونسکو برای هوش مصنوعی، اعلامیه های جهانی حقوق بشر و اصول تصمیم گیری دموکراتیک در هر کشور که شامل شفافیت، مشارکت عمومی و دسترسی به اسناد خط ‌مشی می باشد انتخاب شده اند.
در این سنجه 12 سوال وجود دارد که اگر کشوری به هر سوال پاسخ مثبت بدهد امتیاز 1 و اگر پاسخ منفی دهد امتیاز 0 و اگر پاسخ میانه بدهد نمره نیم را دریافت می نماید. تعدادی از این سوال های 12 گانه به شرح ذیل است:

- آیا کشور، فرایندی را برای مشارکت معنادار مردم در تدوین خط ‌مشی ملی هوش مصنوعی ایجاد کرده است؟
- آیا اسناد و مدارک مربوط به خط ‌مشی‌ها و رویه‌های هوش مصنوعی کشور به ‌راحتی در دسترس عموم قرار دارد؟
- آیا کشور به‌ موجب قانون، حق شفافیت الگوریتمی را برقرار کرده است؟
- آیا کشور، توصیه‌ نامه یونسکو در مورد اخلاق هوش مصنوعی را پذیرفته است؟
- آیا کشور، توصیه‌نامه یونسکو در مورد اخلاق هوش مصنوعی را اجرا می‌کند؟

در ارزیابی انجام ‌شده در گزارش ۲۰۲۲ این موسسه، ایران نمره ۳ از ۱۲ (جایگاه ۷۰ در بین ۷۵ کشور) را کسب کرده و در گروه پایین‌ترین کشورها (گروه پنجم) دسته‌بندی شده است و همچنین در ارزیابی انجام‌ شده در گزارش ۲۰۲۳ این موسسه، ایران نمره ۳ از ۱۲ (جایگاه ۷۸ در بین ۸۲ کشور) را کسب کرده و کماکان در گروه پایین‌ترین کشورها (گروه پنجم) دسته‌ بندی شده است.
در یک جمع بندی می توان چنین مطرح نمود که شاخص ها مانند قطب نما می باشند و آمار و اطلاعاتی که در ارزیابی شاخص ها به دست می آید مهم هستند. نتایجی که در ارزیابی های مختلف جهانی داریم هشداری برای کشور در حوزه حکمرانی نوآوری و همینطور هوش مصنوعی است. هر چه قدر ما زیرساخت مناسبی داشته باشیم و بتوانیم فناوری‌هایی را جذب کنیم و یا در کشور این فناوری‌ها را توسعه دهیم، اگر به موضوع نهادی، اصلاح قوانین، موضوعات حکمرانی داده و حکمرانی بر داده توجه نکنیم، اقبال خوبی در دنیا نخواهیم داشت.

انتهای پیام