هوشمندسازی مدیریت پسماندهای عادی در کشور

به گزارش سیتنا، دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با عنوان «هوشمندسازی مدیریت پسماندهای عادی در کشور» مطرح می‌کند که آمار ارائه شده توسط سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور در سال ۱۴۰۱ نشان‌می‌دهد که روزانه در حدود ۵۴ هزار تن پسماند عادی در کشور تولید می‌شود که حجم قابل‌توجهی از آن (حدود ۸۳٪) توسط شهرنشینان تولید می‌شود و با توجه به روندهای داخلی و جهانی پیش‌بینی می‌شود سهم تولید پسماند شهرنشینان طی دهه‌های آتی همچنان رو به افزایش باشد. با توجه به روند رو به فزونی میزان پسماند در مناطق شهری و پیامدهای محیط زیستی نامطلوب مدیریت پسماند، مدیران و متخصصان شهری به‌دنبال رویکردهای نوین و هوشمند در حوزه‌های آموزش و اطلاع‌رسانی، تولید، جمع‌آوری، دفع و پایش پسماندها برای دستیابی به شهر پایدار و هوشمند هستند.

در این راستا، طی سالیان اخیر روش‌ها و رویکردهای متعددی در‌خصوص هوشمندسازی مدیریت پسماندها در کلیه عناصر موظف هشت‌گانه مدیریت از کاهش تولید تا مراقب‌های پس از دفع توسعه داده‌ شده‌ است.

در این گزارش آمده است که هرچند اسناد بالادستی این حوزه نظیر سیاست‌های کلی نظام در بخش محیط‌زیست (ابلاغی سال ۱۳۹۴) و بخش سوم بند الحاقی «۳» به ماده (۲۲) برنامه هفتم پیشرفت کشور مصوب مجلس شورای اسلامی بسترهای مناسبی برای هوشمندسازی مدیریت پسماند فراهم کرده‌اند؛ تدوین و ابلاغ شیوه‌نامه «جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک توسط مجریان بخش خصوصی» در سال ۱۴۰۱ را می‌توان اصلی‌ترین اقدام سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در این حوزه دانست که البته همچنان اجرایی شدن این شیوه‌نامه ابلاغی توسط کلیه مدیریت‌های اجرایی پسماند عادی در کشور به‌طور کامل محقق نشده است.

این گزارش ادامه می‌دهد که همچنین بند «۲» ماده (۶) و همچنین ماده (۳۲) آیین‌نامه اجرایی قانون مدیریت پسماندها مصوب سال ۱۳۸۴، از دیگر مصادیق الزام قانونی حرکت به‌سمت هوشمندسازی در حوزه مدیریت پسماندها از طریق ایجاد بانک اطلاعاتی جامع پسماندها بوده است که تحقق کامل آن تا به امروز به درازا کشیده‌است.

در این گزارش بیان می‌شود که دامنه و گستره هوشمندسازی مدیریت پسماندها در جهان: بررسی تجربیات جهانی در این حوزه نشان‌می‌دهد که همه مراحل مدیریت پسماندها دارای ظرفیت‌های گسترده‌ای برای هوشمندسازی هستند. به‌طور مثال هوش مصنوعی به ابزاری پرکاربرد برای برآورد کمیّت و کیفیت پسماند تولیدی، بهینه‌سازی فرایند لجستیک و حمل‌و‌نقل پسماندها، بهبود روش‌های دفع پسماند (نظیر بازیافت، تولید کمپوست، هضم بی‌هوازی و زباله‌سوزی) و شناسایی مراکز دفن غیرقانونی پسماندها تبدیل شده‌است.

این گزارش با اشاره به دامنه و گسترده هوشمندسازی مدیریت پسماندها در جهان توضیح می‌دهد که بررسی تجربیات جهانی در این حوزه نشان‌می‌دهد که همه مراحل مدیریت پسماندها دارای ظرفیت‌های گسترده‌ای برای هوشمندسازی هستند. به‌طور مثال هوش مصنوعی به ابزاری پرکاربرد برای برآورد کمیّت و کیفیت پسماند تولیدی، بهینه‌سازی فرایند لجستیک و حمل‌و‌نقل پسماندها، بهبود روش‌های دفع پسماند (نظیر بازیافت، تولید کمپوست، هضم بی‌هوازی و زباله‌سوزی) و شناسایی مراکز دفن غیرقانونی پسماندها تبدیل شده‌است.

در این گزارش در خصوص موانع پیاده سازی هوشمندسازی در کشورهای جهان آمده است که مطالعه انجام گرفته در‌خصوص چالش‌ها و موانع استقرار مدیریت هوشمند پسماند نشانگر آن است که عواملی نظیر: ضعف سیاست‌ها و مقررات تأثیرگذار، آگاهی اندک و مشارکت پایین عموم جامعه، فقدان ظرفیت نوآوری و مقاومت در مقابل تغییر، فقدان زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، مواجهه با چالش در زمینه تأمین برق، هزینه‌های بالای توسعه و نگهداری، چگونگی مدیریت اطلاعات و حفظ امنیت و همچنین دسترسی به اینترنت از‌جمله موانع اصلی هوشمندسازی در جهان بوده است.

این گزارش به تشریح وضعیت هوشمندسازی پسماند در کشور پرداخته و بیان می‌کند که گزارش‌های ارائه شده توسط دستگاه‌های متولی بیانگر آن است که در طی سالیان اخیر در برخی از شهرهای کشور حرکت به‌سمت سامانه‌مند کردن فعالیت‌ها در بخش‌های مختلف فرایند مدیریت پسماند و آموزش هوشمند شهروندان با استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی آغاز شده‌است. در این راستا جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک با بهره‌گیری از ظرفیت اپلیکیشن‌های تلفن‌های هوشمند و همچنین نصب دستگاه‌های خود دریافت پسماند خشک در معابر شهری از‌جمله اقدامات شهرهای پیش‌روی کشور در زمینه مدیریت هوشمند پسماند بوده است.

این گزارش در ادامه به چالش‌های هوشمندسازی مدیریت پسماند در کشور اشاره کرده و توضیح می‌دهد که راه‌اندازی سامانه‌های جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک، در شهرداری‌های مختلف کشور با چالش‌هایی نظیر عدم تکافوی زیرساخت اجرایی و لجستیک، میزان اندک تفکیک پسماند از مبدأ در کشور، وجود تعارض منافع بین متولیان جمع‌آوری کنندگان هوشمند پسماند خشک و مدیریت اجرایی پسماندها و تدوین دیرهنگام «جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک توسط مجریان بخش خصوصی» مواجه بوده است.

در ادامه این گزارش آمده است که دستگاه‌های خود دریافت پسماند خشک نیز به‌دلیل موانعی نظیر مشکلات فنی برخی از دستگاه‌ها، فقدان پیوست اجتماعی و فرهنگی، عدم بهره‌گیری از روش‌های مناسب جهت ارتقای مشارکت شهروندان و هزینه بالای دستگاه‌های خود دریافت در مقایسه با روش تفکیک پسماند در مخزن موفقیت چندانی کسب نکرده‌اند.

این گزارش مطرح می‌کند که راهکارهای تقنین و نظارتی گزارش حاضر در دو بخش ۱. راهکارهای پیشنهادی در راستای ارتقای بازده عملکرد رویکردها و فناوری‌های موجود در زمینه مدیریت هوشمند پسماند در کشور و همچنین ۲. بسترسازی در راستای گذار از مدیریت سنتی به مدیریت هوشمند پسماند عادی در کشور طبقه‌بندی می‌شود.

بررسی تجربیات جهانی در حوزه هوشمندسازی مدیریت پسماندهای عادی نشان‌می‌دهد که همه مراحل مدیریت پسماندها دارای ظرفیت‌های گسترده‌ای برای هوشمندسازی هستند. 

در این گزارش به راهکارهایی برای بازدهی بیشتر رویکردها و فناوری‌های موجود در زمینه مدیریت هوشمند پسماند اشاره شده و آمده است که برای گسترش پوشش جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک به استفاده از ظرفیت اپلیکیشن‌های جمع‌آوری و همچنین دستگاه‌های خود دریافت پسماند خشک در شهرهای کشور پیشنهاد می‌شود که زیراسمانه برای پایش بازده عملکرد برنامه‌های کاربردی در سامانه یکپارچه پایش مدیریت پسماندها ایجاد شده و ضمن جلوگیری از انحصارطلبی، شفافیت در صدور مجوز بخش خصوصی دارای صلاحیت، ارتقا یابد. همچنین قوانین مربوط به منع اشتغال کاذب کودکان و اتباع بیگانه در زمینه زباله گردی اجرا و موقعیت شغلی پایدار جایگزین برای این افراد ایجاد شود.

تغییر نگرش صرفاً اقتصادی به مدیریت پسماند در مدیریت اجرایی پسماند کشور و جایگزینی نگرش اقتصاد چرخشی، بهره‌گیری از ظرفیت مراکز پژوهشی، استارت‌آپ‌ها و دانش‌بنیان و استفاده از توان داخلی، آموزش و فرهنگ‌سازی شهروندان برای بهبود تفکیک از مبدأ، ارتقای توان لجستیکی و افزایش تعداد ناوگان جمع‌آوری شرکت‌های فعال در حوزه اپلیکیشن‌ها به‌منظور تسریع و تسهیل در خدمت‌رسانی به مشترکان به‌خصوص در کلان‌شهرهای کشور از دیگر پیشنهادهای مرکز پژوهش‌های مجلس در این زمینه است.

این گزارش در ادامه پیشنهاد می‌دهد که برای بهبود کارایی دستگاه‌های خود دریافت پسماند خشک نیز باید جانمایی مناسب دستگاه‌ها براساس مؤلفه‌هایی نظیر دسترسی آسان برای عموم مردم، زیبایی منظر شهری، دسترسی به برق و اینترنت و... صورت گیرد، روش‌های مناسب برای ارتقای مشارکت شهروندان استفاده شود و به شهروندان برای استفاده درست از دستگاه آموزش داده شود.

این گزارش در ادامه بسترسازی در راستای گذار از مدیریت سنتی به مدیریت هوشمند در این حوزه را یکی دیگر از راهکارهای رفع این چالش مطرح کرده و پیشنهاداتی را مطرح می‌کند که شامل ارتقای شفافیت و مقابله با انحصار‌گرایی با بهره‌گیری از ظرفیت بخش خصوصی از طریق الزام کلیه شهرداری‌های کشور بر رعایت شیوه‌نامه «جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک توسط مجریان بخش خصوصی»، سامانه‌مند کردن کلیه فعالیت‌های مدیریت پسماند اعم از حوزه‌های آموزش و اطلاع‌رسانی، تولید، جمع‌آوری، دفع و پایش پسماندها و اتصال آن به سامانه یکپارچه مدیریت پسماندها توسط شهرداری‌های کشور، استفاده از ظرفیت مراکز پژوهشی، دانشگاه‌ها، استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان به‌منظور بومی‌سازی و پیاده‌سازی نمونه‌های موفق بین‌المللی هوشمندسازی مدیریت پسماند با در نظر گرفتن شرایط کشور توسط معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، ایجاد و توسعه زیرساخت‌های لازم و رفع مشکلات فنی و اجرایی موجود به‌منظور رسوخ فناوری‌ها و روش‌های نوین و هوشمند در کلیه چرخه مدیریت پسماند از تولید تا دفع از طریق همکاری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت کشور، مستندسازی بی‌طرفانه تجربیات پیشین هوشمندسازی مدیریت پسماندها در کشور و واکاوی دلایل موفقیت و هوشمندسازی مدیریت پسماندها توسط سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور و منوط کردن توسعه روش‌های هوشمندسازی به اجرای پایلوت، آسیب‌شناسی و رفع نواقص موجود، تدوین پیوست اجتماعی و فرهنگی هوشمندسازی مدیریت پسماند در کشور با همکاری نهادهای آموزشی و فرهنگی کشور، صدا و سیما و سایر دستگاه‌های مسئول (موضوع ماده (۶) قانون مدیریت پسماندها مصوب سال ۱۳۸۳) به‌منظور ارتقای آگاهی مردم در رابطه با روش‌ها و فناوری‌های هوشمند و نوظهور مدیریت پسماند شهری و بهبود تفکیک از مبدأ پسماند می‌شود. 

انتهای پیام