فیلترینگ سایتها به چه صورت اعمال میشود؟
گستردگی حضور اینترنت در بخشهای مختلف زندگی فردی و اجتماعی جوامع امروزی به حدی است که حتی از آن به عنوان «ستون فقرات ارتباطات اطلاعاتی سراسری کره زمین» یاد میشود. اینترنت دیگر تنها یک شبکه برای تبلیغات، سرگرمی و اطلاعرسانی نیست بلکه به صحنهای برای نظارت دولتی و اقدام ضد این نظارت بدل شده است.
2. خارج کردن نام تارنما از نتایج جستوجوها؛
3. لغو ثبت دامنه؛
4. خودسانسوری.
آیا انواع این فیلترها محیط اینترنت را ایمن میسازد؟ چه تفاوتی میان محتوای اطلاعات اینترنت و رسانههای پیشین وجود دارد؟ چقدر میتوان حدود آزادی اطلاعات، شامل منافع ملی، امنیت داخلی، اخلاق و نظم عمومی را که در رسانههای پیشین مورد توجه بوده در مورد اینترنت و شبکههای رایانهای نیز اعمال کرد؟
سانسور و فیلترینگ در دیگر رسانهها
آیا فیلترینگ صرفاً در مورد اینترنت اعمال میشود و در سایر رسانهها وجود ندارد. دکتر «معتمدنژاد»، پدر علم ارتباطات ایران معتقد است که «مسائل ارتباطات از زمان اختراع چاپ به بعد یکی بوده است، ولی دامنهی آن تفاوت پیدا کرده است. مسائل اصلی همانهایی بوده است که از دورهی بعد از اختراع چاپ به وجود آمده است. مسئلهی آزادی بیان، محدودیتهای آن، توسعهی آزادی مطبوعات و سایر وسائل ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون، سینما و امروز اینترنت و امکانات جدید ارتباطی مسائلی هستند که در تمامی دورهها مورد توجه قرار گرفتهاند.
ارائهی محتوا از راه رسانه هیچ گاه کاملاً آزاد نبوده است، آزادانهترین مطبوعات دنیا سانسور و اعمال کنترل را در شرایط غیرعادی (نظیر وقوع جنگ و اعلام حکومت نظامی و حالت فوق العاده) و برخی نشریات خاص (مطبوعات ویژهی کودکان و نوجوانان، نشریات خارجی و نشریات حاوی آگهیهای قضایی و قانونی) مجاز میشمارند. (معتمدنژاد، 1382) در برنامههای تلویزیونی نیز اعمال کنترل و محدودیت برای پخش برخی محتواها در بسیاری از کشورها وجود دارد. بیشترین نگرانی در این زمینه در مورد کودکان و نوجوانان و دسترسی آنها به محتواهای مضر است که عبارتاند از: «نمایش خشونت، تصاویر غیر اخلاقی (مسائل جنسی) و مصرف دخانیات و مواد مخدر.»
«هاماربرگ» دربارهی تأثیرات زیانبار رسانههای تصویری بر کودکان میگوید:
ابزارهای نظارتی در زمینهی رسانههای صوتی و تصویری (علاوه بر ممنوعیتهای صریح عمومی) عبارتاند از: «طبقهبندی و برچسبگذاری بر روی محصولات بر اساس سن و محدودیتهای سنی، طبقهبندی و جداسازی محتوایی (در معدودی از کشورها) همراه با ویچیپ [1] (تراشههای کنترل)، اختصاص زمانهای ویژه برای پخش برنامهها، توصیههای شفاهی و یا چاپ شده به مصرف کننده، هشدارهای سمعی و بصری و برچسبهای هشدار دهنده (بیشتر روی نوارهای ویدئویی و بازیهای الکترونیک)[2]» (فون فی لیتزن، 1384: 258).
ورود وسائل و تجهیزات دریافت از ماهواره و گسترش ارسال برنامههای تلویزیونی از راه ماهوارهها و تقابل برخی از برنامههای آن با فرهنگ، مذهب و اخلاق جوامع مختلف، نیز اعتراضهای کشورهای دارای فرهنگهای گوناگون و متفاوت با کشور ارسال کنندهی برنامهها را در پی داشته و زمینهساز فیلترینگ و اعمال سانسور در محتواهای برنامههای ماهوارهای شده است. کشورها برای حل این معضل راههای مختلفی در نظر گرفتهاند:
تا چه حد از این محدودیتها و اقدامهای نظارتی را میتوان در عرصهی اینترنت نیز اعمال کرد و چرا فیلترینگ در اینترنت پررنگتر از دیگر رسانههاست؟ اینترنت رسانهی متمرکزی نیست و به فرد یا نهاد خاصی تعلق ندارد، به همین دلیل تولید و پخش محتوا در آن تقریباً غیرقابل کنترل است. به علاوه، اینترنت دسترسی جهانی را فراهم میآورد.
تاریخچهی فیلترینگ در اینترنت و جرایمی که موجب شکلگیری فیلترینگ میشوند. از هنگامی که جوانی با ورود به شبکهی رایانهای دبیرستان خود، نمرهی امتحانیاش را تغییر داد و دیگری با ورود به تارنمای اینترنتی بانک خویش، بر مبلغ موجود در حساب بانکیاش افزود و یا با دست یافتن به تارنمای وزارت دفاع آمریکا و نیروی هوایی، سیستم موشکی و دفاعی کشور را دچار مخاطره و اختلال کرد و دیگری با تولید ویروسهای مخرب، به انهدام برنامهها، اطلاعات و دادههای شرکتها و مؤسسههای دولتی و خصوصی پرداخت، مسائل جدید ناشی از فناوری رایانه و سپس اینترنت پیش آمد و موضوع به تدریج از بحثهای نظری به سمت اتخاذ تدابیر و اقدامهای عملی و قانونی پیش رفت. (بردبار، 1380: 81-82)
فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی (ICT) در کنار امکانات گستردهای که برای افراد و جوامع به وجود آوردهاند، جرایمی را نیز ایجاد کردهاند که از یک سو شیوهی ارتکاب آسان، سودآوری کلان، خطرپذیری پایین و ردیابی مشکل از مهمترین ویژگیهای آن است و از سوی دیگر، با بزهدیدگانی روبهرو هستیم که صرفنظر از آمار بسیار بالای آنان، شدت صدمهدیدگیشان بیش از حد تصور است. (غمامی، 1384) امروزه، گستردگی و همهگیری رایانه توانسته است به حوزهی جرایم رایانهای نیز سرایت کند، به طوری که حتی میتوان ادعا کرد که فضای مجازی (سایبر) به مهمترین فضای مجرمانهی قرن بیست و یکم تبدیل شده است.
1. جرایمی که به کمک رایانه صورت میگیرند؛
2. جرایم رایانهمحور.
در مورد زمان دقیق پیدایش جرم رایانهای نمیتوان اظهار نظر قطعی کرد زیرا این جرم زاییدهی فناوریهای اطلاعاتی و رایانهای است و به طور طبیعی و منظم بعد از گذشت مدت کوتاهی از شیوع و کاربرد این فناوریها، سوءاستفاده از آن و به کاربردن آن برای اعمال مجرمانه رواج یافت. علیرغم وجود تناقض میان جریان آزاد اطلاعات و دسترسی همگانی به اطلاعات و فیلترکردن و محدودسازی دسترسی، رشد جرایم رایانهای در اشکال مختلف آن و مشکلات بسیاری که برای دولتها و مردم کره زمین ایجاد شده است، موجب مشروعیت یافتن فیلترینگ شده و مخالفتهایی بر سر آن عمدتاً بر شدت و نوع فیلترینگ کردن است و نه وجود آن.
در ایران نیز با گذشت چند سال از استقرار و استفادهی عمومی از اینترنت، موضوع فیلترینگ به عنوان یک بحث جدّی و مهم در این عرصه مطرح است و موافقان و مخالفان بسیاری را به موضعگیری در این باره واداشته است. همواره میتوان نظرهایی را در زمینهی فیلترینگ، ماهیت و تأثیرات آن روی اینترنت و تارنماهای اینترنتی و یا در دیگر رسانهها مشاهده کرد. فیلترینگ عموماً به دلیل حفظ چارچوبهای سیاسی و اجتماعی و حتی اخلاقی که در بدنهی سیاستگذاری کشورهای مختلف وجود دارد، امری ضروری و مهم به نظر میرسد. از نظر برخی فیلترینگ مملکت را در مقابل ورود مسائل ضد اخلاقی و فسادآمیز ایمن میسازد.
در سال 1380، شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب قوانین مربوط به اینترنت از جمله فیلترینگ پرداخت و در سال 1381 فیلترینگ به صورت جدّی مورد توجه قرار گرفت. کمیتهای 3 نفره شامل نمایندهیوزارت اطلاعات، نمایندهیوزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نمایندهیصداوسیما برای رسیدگی به وضعیت اینترنت تشکیل شد. نمایندهیدبیرخانهی مجلس شورای اسلامی و نمایندهیسازمان تبلیغات اسلامی به عنوان 2 عضو دیگر، بعداً به این کمیته پیوستند.
ایمنسازی استفاده از اینترنت
پیدایش انواع جرایم رایانهای و همچنین بهرهبرداری از فناوریهای جدید در ارتکاب جرایم را میتوان ناشی از سهولت در دسترسی و جستوجوی اطلاعات موجود در سیستمهای رایانهای همراه با امکانات عملی نامحدود در مبادله و توزیع اطلاعات و بدون توجه به فواصل جغرافیایی دانست. به علاوه عواقب و پیامدهای رفتار مجرمانه میتواند خیلی بیشتر از قبل و دور از تصور باشد چون که محدودیتهای جغرافیایی یا مرزهای ملی آن را محدود نمیکنند.
حتی فناوریهای جدید مفاهیم قانونی موجود را نیز دچار چالشهایی ساخته است زیرا جنایتکاران بیشتر در مکانهایی به غیر از جاهایی که آثار و نتایج اعمال آنها ظاهر میشود، قرار دارند. سوء استفادهی گستردهی مجرمان، به ویژه گروههای جنایتکار سازمان نیافته از فناوری اطلاعات سبب شده که سیاستگذاران جنایی اغلب کشورهای جهان با استفاده از ابزارهای سیاست جنایی درصدد مقابله با آنها برآیند. (حسینزاده، 1383: 28-31) بخش مراقبت و نظارت گمرکی و پست ایالات متحدهی آمریکا اعلام کرده است که تعداد قابل توجهی از فیلمهای پورنوگرافی توقیف شده، اغلب تصویرهای غیرحرفهای ویدئویی هستند. (غمامی، 1384: 52)
فراهم کردن آزادی در فضای سایبر باید امنیت را نیز به دنبال داشته باشد و فراهم کردن امنیت، آزادی را محدود میسازد. معتمدنژاد بر این عقیده است که «با توجه به اینکه اطلاعات و ارتباطات در دنیای امروز ضروری هستند، پس باید آزادی آنها را هم در نظر گرفت. این یک اصل و یک ارزش است، ولی مطلق نیست. آزادی دارای استثناها و محدودیتهایی است که باید به روی آن مباحث هم تأکید شود هرچند که نمیتوان به خاطر استثناها به طور کلی آزادی را از بین برد. به طور مثال در موقع جنگ، آزادی مطبوعات وجود ندارد.
1. استقلال ملی، تمامیت ارضی و نظم عمومی؛
2. جلوگیری از برهم خوردن آسایش و سلامت جامعه؛
3. مواردی که سنتهای جامعه، مسائل مذهبی، ملی، فرهنگی، نژادی، عفت عمومی و اخلاق عمومی را مورد تعرض قرار دهند؛
4. لطمه وارد شدن به زندگی خصوصی افراد. (همان)
تارنمای «اپن نت»[4] انواع فیلترینگ بر اساس محتوا را به موارد زیر تقسیم میکند:
1. محتوای سیاسی:
2. محتوای اجتماعی:
4. ابزارهای اینترنتی؛ [6]
موارد فیلترینگ در ایالات متحدهی آمریکا عبارتاند از: «مقابله با نفوذگران خارجی، مقابله با تروریسم (جنبش حماس و حزب الله لبنان) و نبود دسترسی کودکان به محتوای آشکار جنسی.» در کانادا مطالب «نفرتانگیز، فیلمهای مستهجن، هرزهنگاری کودکان، هتک حرمت امور جنسی، تروریسم، نقض حقوق بشر، نزدیکی جنسی با حیوانات» فیلتر میشوند.
کشورهای عربی و مسلمان در کنترل و ایمنسازی اینترنت چگونه عمل میکنند؟ موارد فیلترینگ در امارات متحدهی عربی عبارت است از: «هرزهنگاری، ضرر به اسلام، قمار، تارنماهای مرتبط با اسرائیل، انتقاد از دولت و اقدام ضد امنیت، شبکههای اجتماعی و تارنماهای خدمات.» در بحرین «فرقهگرایی، اهانت به پادشاه و حکومت، تهدید وحدت ارضی، برانگیختن فتنههای طایفهای و برخی تارنماهای غیراخلاقی» مشمول فیلترینگ میشوند. در مالزی «اغتشاش سیاسی، هرزهنگاری اینترنتی، انتشار مطالب دروغ و فتنهآمیز، توهین به ادیان موجود در کشور، و توهین به پیامبر اسلام» منجر به فیلترینگ میگردد.[7]
1. نشر مطالب الحادی و مخالف موازین اسلامی؛
2. اهانت به دین اسلام و مقدسات آن؛
3. ضدیت با قانون اساسی و هرگونه مطلبی که استقلال و تمامیت ارضی کشور را خدشهدار کند؛
4. اهانت به رهبری و مراجع تقلید؛
5. تحریف یا تحقیر مقدسات دینی، احکام مسلم اسلام، ارزشهای انقلاب اسلامی و مبانی تفکر سیاسی امام خمینی؛
6. اخلال در وحدت و وفاق ملی؛
7. القای بدبینی و ناامیدی در مردم نسبت به مشروعیت و کارآمدی نظام اسلامی؛
8. اشاعه و تبلیغ گروهها و احزاب غیر قانونی؛
9. انتشار اسناد و اطلاعات طبقهبندی شدهی دولتی و امور مربوط به مسائل امنیتی، نظامی و انتظامی؛
10. اشاعهی فحشا، منکرات و انتشار عکسها، تصاویر و مطالب خلاف اخلاق و عفت عمومی؛
11. ترویج مصرف سیگار و مواد مخدر؛
12. ایراد افترا به مقامها و هر یک از افراد کشور و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی؛
13. افشای روابط خصوصی افراد و تجاوز به حریم اطلاعات شخصی آنان؛
14. فعالیتهای تجاری و مالی غیر قانونی و غیرمجاز از راه شبکهی اطلاعرسانی و اینترنت از قبیل: جعل، اختلاس و قمار؛
15. انتشار اطلاعات حاوی کلیدهای رمز بانکهای اطلاعاتی، نرمافزارهای خاص، صندوقهای پست الکترونیک و یا روش شکستن آنها؛
16. خرید و فروش و تبلیغات در شبکهی اطلاعرسانی و اینترنت از تمامی کالاهایی که منع قانونی دارند؛
17. هرگونه نفوذ غیرمجاز به مراکز دارندهی اطلاعات خصوصی و محرمانه و تلاش در جهت شکستن قفل رمز سیستمها؛
18. هر نوع حمله به مراکز اطلاعرسانی و اینترنتی دیگران برای از کار انداختن و یا کاهش کارایی آنها؛
19. هرگونه تلاش برای انجام شنود و بررسی بستههای اطلاعاتی در حال گذر در شبکه که به دیگران تعلق دارد و نیز ایجاد هرگونه شبکه و برنامهی رادیویی و تلویزیونی بدون هویت و نظارت سازمان صداوسیما.[8]
ارزیابی میزان موفقیت سیاست فیلترینگ در ایران
توجه به دسترسی محتوای اینترنت همواره به صورت برجستهای به چشم خورده و در قالب سیاستهای کنترلی منعکس شده است؛ ولی چیزی که در مورد یک کشور غیرقانونی است و ممکن است در کشور دیگری قانونی باشد. در مورد موضوعات «نامناسب برای افراد نابالغ» نیز وضع به همین منوال است. برای مثال صحنههای سکسی و خشن فیلمهایی که در استرالیا برای بالای 18 سالهها طبقهبندی میشود و در فرانسه برای بالاتر از 12 سال مناسب در نظر گرفته میشود. (عاملی، 1390: 343)
الف) سیاستهای سلبی:
1. تشویق به استفاده از سامانههای نظارتی و کنترلی سطح خُرد (این رویکرد در بریتانیا، کانادا و شمار قابل توجهی از کشورهای اروپای غربی اعمال میشود.)؛
2. برنامهریزی بازدارنده در حوزهی قانونگذاری (مجازات جریمه یا زندان در مورد کسانی که مسئول تهیه و انتشار موضوعاتی با محتوای نامناسب برای کودکان هستند، در برخی حوزههای قضایی استرالیا و در انگلستان این سیاست وجود دارد.)؛
3. استفاده از سامانههای نظارتی و کنترلی سطح کلان (در چین، عربستان سعودی، سنگاپور، امارات متحده عربی، ایران و ویتنام که دولت به صورت متمرکز و کلان محتواهای مخل قوانین کشور را سانسور میکند.)؛
4. جلوگیری استفاده از اینترنت (یعنی یا دسترسی عمومی را به کلی ممنوع کرده و یا منوط به کسب اجازه از دولت نمودهاند، این دسته از کشورها در گزارش سازمان خبرنگاران بدون مرز به عنوان دشمنان اینترنت معرفی شدهاند.).
ب) سیاستهای ایجابی:
1. تولید محتوای دیجیتالی (در سوئد و کانادا، پشتیبانی مالی از تولید محتوا)؛
2. دیجیتالی کردن محتواهای فرهنگی آنالوگ (در کانادا)؛
3. ایمنسازی فضای دیجیتال و اینترنت (برخی از کشورهای اتحادیهی اروپا از جمله نروژ). (عاملی، 1390: 362-365)
در ایران نیز برنامهها و سیاستهای کلان را در هر 2 دستهی سیاستهای سلبی (مسدودسازی وبگاههای آسیبزا) و سیاستهای ایجابی (طرحهای توسعهی محتوا همچون تسما) میتوان رهگیری کرد. (عاملی، 1390: 362-365) در تحقیقات و نشریات خارجی (به طور مثال، opennet,2009 & guardian,2009 ) فیلترینگ در ایران بسیار کارآمد توصیف شده است. فیلترینگ در سطح گسترده توانسته دسترسی افراد به بسیاری از محتواها را محدود کند اما مهمترین تأثیر منفی که فیلترینگ گسترده داشته است.
- بیش از 100فیلترشکن (همه هم باز هستند)؛
- 60 تارنمای فیلترشکن دیگر؛
- راهحلی برای عبور از فیلترینگ (یک روش کاملاً عملی برای گذر از فیلترینگ اینترنت با استفاده از SSL)؛
- چطور از پس سانسور اینترنت برآییم؛
- دانلود نسخهی جدید نرمافزار فیلترشکن ( Hotspot Shield) برای عبور از فیلترینگ؛
- دانلود نسخهی جدید نرمافزار فیلترشکن ( Your Freedom ) برای عبور از فیلترینگ؛
- برای دانلود برنامهی ( Your Freedom ) نسخهی قابل نصب در ( Mac OS X ) اینجا را کلیک کنید؛
- برای دانلود برنامهی (Your Freedom) نسخهی قابل نصب در(Linux ) اینجا را کلیک کنید؛
دانلود نسخهی جدید فیلترشکن سایفون 3؛
- دانلود برنامهی سایفون برای دسترسی مستقیم به بخش فارسی تارنمای صدای آمریکا؛
- دانلود برنامهی سایفون برای دسترسی مستقیم به تارنمای رادیو فردا؛
- برای عضویت در گروپ و دریافت فیلترشکن از راه پست الکترونیک اینجا را کلیک کنید؛
- لیست نرمافزارهای فیلترشکن؛
- لیست تارنماهای ارائه دهندهی ساکس و پراکسی پورت؛
- لیست آنلاین جدیدترین وب پراکسیها؛
تمامی این عناوین بیانگر ارائهی خدمات آسان و رایگان نرمافزارهای ضدفیلترینگ هستند که رواج گستردهی آنها تا حدی فیلترینگ را ناکارآمد میکند.
برای داشتن یک اینترنت ایمن ترکیبی از اصول قانونی و اصول اخلاقی لازم است. اصول قانونی کنترلهای دولتی و سازمانی را به همراه دارد و اصول اخلاقی تک تک افراد جامعه را درگیر میکند و از آنها میخواهد که خودشان تصمیمگیرنده باشند و به نوعی در پی خود تنظیمی است. اصول اخلاقی و قانونی به هم وابسته هستند یعنی اخلاق از موضوعاتی است که ضمانت اجرا ندارد و برای تضمین اجرای آن از قواعد حقوقی استفاده میشود و از طرفی تا زمانی که اخلاق به حدی از اعتلا نرسد که بتواند خوب و بد و درست و نادرست را از هم تشخیص دهد، قانون و مقررات به تنهایی نمیتواند چارهساز باشد.(*)
پینوشتها:
1. -V-chip
2. برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به فون فی لیتزن، سیسیلیا و اولا کارلسون (1380). کودکان و خشونت در رسانههای جمعی، ترجمة مهدی شفقتی، تهران: مرکز مطالعات و سنجش برنامه ای صداو سیمای جمهوری اسلامی ایران صص 482- 489.
3. ویکی پدیا، فیلترینگ اینترنت در ایران، 12 ژوئیه 2012
4. opennet
5. Conflict & Security
6. Internet tools
7. رجانیوز، 5بهمن 1390
8. ویکی پدیا، فیلترینگ اینترنت در ایران، 12 ژوئیه 2012
بردبار، محمد حسن (1380). درآمدی بر حقوق ارتباط جمعی: مطبوعات، ماهواره، اینترنت، تهران: ققنوس
حسین زاده، الهه و همکاران (1383). «نگاهی به چالشها و راهکارها در امنیت شبکه»، مجله کتاب ماه کلیات، شماره 85، صص26-35
عاملی، سید سعیدرضا (1390). رویکرد دوفضایی به آسیبها، جرایم، قوانین و سیاستهای فضای مجازی، تهران: انتشارات امیرکبیر
غمامی، سید محمد مهدی (1384). «حقوق فناوری: جرایم بر ضد محتوا، نسبت به کودکان در محیط مجازی با بررسی تطبیقی در فرانسه و آمریکا»، مجلهی اصلاح و تربیت، شمارهی 38، صص 52-54
فون فی لیتزن، سیسیلیا و کاتارینا بوکت (1384). کودکان و رسانهها: دیدگاهها و چشماندازها، ترجمهی معصومه عصام، تهران: مرکز مطالعات و سنجش برنامهای صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران
معتمدنژاد، کاظم (1382). اجلاس جهانی سران دربارهی جامعهی اطلاعاتی، تهران: مرکز پژوهشهای ارتباطات
معتمدنژاد، کاظم (1382). حقوق مطبوعات، جلد یکم، چاپ سوم، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانهها
میزگرد آزادی، اخلاق و امنیت اطلاعات در فضای سایبر (1383)، مجلهی کتاب ماه کلیات، شمارهی 85، صص36-57
هاماربرگ، توماس (1377). «کودکان و تأثیرات زیانبار رسانهها»، ترجمهی پروین امجدی سپهر، فصلنامهی پژوهش و سنجش، شمارههای 15 و 16، صص 170-183
http://opennet.net/Internet filtering in Iran
http://fa.wikipedia.org/wiki فیلترینگ اینترنت در ایران،
*اعظم صوفیانی؛ کارشناس ارشد ارتباطات - برهان
افزودن دیدگاه جدید