چالش‌های پیش روی "ویکی واره اسلامی"

چندی پیش یکی از اساتید برجسته ی حوزه و دانشگاه که آشنایی عالمانه ای هم با حوزه ی ارتباطات و رسانه دارد و سعی در خور تحسینی در بهره گیری از رسانه های مدرن و مجازی برای توسعه ی ارتباطات درون و بین مذهبی به کار بسته است، پرسشی درباره ی موانع پیش روی "ویکی پدیای اسلامی یا شیعی" مطرح فرمودند. طرح مساله تاملی چند ماهه را بدنبال داشت. از آنجا که این نتیجه برای بخش دیگری از مخاطبان رسانه نیز می تواند مفید باشد به اختصار به شرح موضوع می پردازم.

"جنبش ویکی" جنبشی است که شناخت عمومی از آن به ابتدای دهه ی قبل یعنی سال 2001 با راه اندازی "ویکی پدیا" بر می گردد که سپس به ده "ویکی" دیگر نظیر "ویکی نیوز"، "ویکی شنری"،" ویکی ایمیج"، و ..... دنبال شد و جلوه های دیگر آن با عناوین دیگری بروز و ظهور یافت. اما اندیشه ی رسانه های "Open Source" یا "اپن سورس" به سال 1999 میلادی تعلق دارد. اندیشه ای که برگرفته از"جنبش نرم افزارهای بدون کد" یا "Open Source Software" است که مهمترین نماد آن سیستم عامل "لینوکس" می باشد. این اندیشه خاستگاه نرم افزارهایی شد که دسترسی "بدون تبعیض"، "توزیع رایگان" و "بدون کپی رایت" از شاخصه های آن است. همین ایده، منشاء شکل گیری رسانه های جدیدی شد که با پشتیبانی اینترنت توانست ابعادی جهانی به خود بگیرد. ویکی میدیا، وبلاگها، میکروبلاگها و سایر رسانه های اجتماعی از این دسته اند.

رسانه های "متن باز" رسانه هایی هستند که به زبان ساده، هم به لحاظ نرم افزاری و هم به لحاظ محتوا برای عموم قابل دسترسی بوده و کسی نمی تواند همچون رسانه های رسمی، تولید و دسترسی به تغییر محتوای آن را به دست اندرکاران آن رسانه محدود سازد و مخاطب را صرفا در حد مصرف کننده تنزل دهد. در رسانه های "اپن سورس" هر مخاطب می تواند تولید محتوا داشته، مقالات جدید منتشر و یا مقالات قبلی را تصحیح و یا بهبود بخشد.

مفهوم "شهروند خبرنگار" با این رسانه ها شکل واقعی پیدا کرده و طیف وسیعی از شهروندان به جریان تولید و توزیع اطلاعات و محتوا وارد شده و می شوند. مهمترین نقاط قوت این رسانه ها، تولید انبوه و وارد کردن شهروندان به جریان انبوه و ارزان تولید و نداشتن کپی رایت و نقطه ی ضعف این رسانه ها چالش "صحت و دقت" است. از این رو آن دسته از رسانه های "اپن سورس" که خواسته اند علاوه بر مشارکت جویی از سطح کیفی و اعتباری بالایی نیز برخوردار باشند، نهایتا مجبور به اعمال سیاست های فیلترینگ و سردبیری، البته به صورت نسبی شده اند. لذا رسانه ای نظیر "ویکی پدیا " که به مخاطب اجازه می دهد برای هر عنوان جدید، مقاله ای بنویسد و یا مقالات قبلی را ویراستاری و تکمیل نماید، به رغم ضوابط اولیه ی " اپن سورس" که اجازه ی مداخله جویی بالاسرانه را نمی دهد، دستورالعمل هایی را به مخاطب دیکته و سردبیرانی را به کار بسته است.

البته بسیاری از این سردبیران از میان کاربران "ویکی پدیا" که از سابقه ی بیشتری در این رسانه برخوردار و تولیدات بیشتری داشته اند، برگزیده شده اند. بنابراین با اعمال ضوابط ادیتوریال نسبی، به تدریج "ویکی پدیا" از یک رسانه ی صرفا شهروندی با اعتبار پایین، تبدیل به رسانه ای با اطلاعات عمومی مناسب و حجمی بی نظیر شد که مرجع بسیاری از کاربران اینترنتی برای یافتن اطلاعات اولیه در موضوعات مختلف است، به ویژه آنکه رقیبی که در ساحت یک دائره المعارف عمومی، اطلاعات رایگان، به روز و آنلاین با دامنه ی وسیعی از زبان در اختیار همگان بگذارد در دسترس نبود. درحالی که دائره المعارف بریتانیکا هزینه بر بوده، آن لاین نبود و چاپ مقالات جدید یا بروز شدن مقالات آن هم بدلیل عبور از فیلترهای مخصوص و سختگیرانه ی ادیتوریال، بعضا به بیش از یک سال تا سه سال زمان نیاز داشت.

امروزه "ویکی پدیا" بزرگترین وبسایت جهان با بیش از 17 میلیون مقاله در 270 زبان را شکل می دهد. اما همین "ویکی پدیا " با همه ی وسعت اطلاعاتی و دقت ها، هنوز یک مرجع صد در صد قابل قبول برای تحقیقات آکادمیک، حساس و سطح بالا تلقی نمی شود، چرا که سیستم ادیتوریال یا سردبیری آن همچنان برای مطالعات سطح بالای دانشگاهی که باید از اعتبار و دقت بسیار بالایی برخوردار باشد، اطمینان آور نیست. ویکی پدیا را سطوح مختلفی از کاربران آن می نویسند و اصالت در آن به اقناء کاربران و توفان ایده ها یا همان " Brain Storming " است. "ویکی پدیا" برای عموم از دو منظر محل رجوع است. یکی برای بدست آوردن اطلاعات و تصویر اولیه و سریع از هر موضوع و دیگری برای بهره گیری از رفرنس ها ی آن که معمولا به طیف وسیعی از کتب و مقالات معتبر یا نسبتا داده می شود.

مشکل "ویکی پدیا" در حوزه ی مطالعات دینی به نوعی مضاعف و بسیار بیشتر از خلل پذیری استحکام و عمق آن در موضوعات مهم وحساس علمی است. از یک سو ضوابط "ویکی پدیا" اجازه ی استناد به منابع اولیه را نمی دهد، پس شما نمی توانید در یک مقاله ی دینی در "ویکی پدیا" مستقیما به قرآن کریم یا کتاب شریف نهج البلاغه و یا اصول کافی و کتب حدیث... استناد کنید مگر آنکه منابع ثانویه به آنها اشاره کرده و به آن استناد کرده باشند و آن منابع هم از سوی دیگران رد نشوند. لذا بسیاری از دیدگاه های علمای مسلمان درباره ی اسلام، یا علمای شیعه درباره ی شیعه به دلیل آنکه آنان از منظر "ویکی پدیا" بی طرف شناخته نمی شوند در "ویکی پدیا" امکان طرح پیدا نمی کند. در همین حال تمام مقالات آکادمیک در حوزه ی مذهب به عنوان منبع قابل قبول شناخته می شوند و از این رو با توجه کمیت تولیدات آکادمیک غرب و تسلط زبان انگلیسی ، منظر غرب و سکولار بر مقالات مذهبی چیرگی می یابد.

مشکل دوم "ویکی پدیا" در حوزه ی مطالعات مذهبی آن است که طبیعتا بیانگر اطلاعات و علائق و توانمندی کاربران خود است و نهایتا این مخاطبان یا کاربران "ویکی پدیا" هستند که مقالات مذهبی آن را می نویسند و لزوما آنها متخصص نیستند، ولو آنکه به منابع تخصصی رفرنس دهند. و اگر موضوع مورد بحث از موضوعات چالش برانگیز درون مذهبی و یا بین مذهبی باشد، مشکل مضاعف می شود.

در این صورت، آنها که اکثریت دارند نهایتا به دلایل ضوابط حاکم بر "ویکی پدیا" امکان تثبیت دیدگاه خود را نسبت به دیگران خواهند یافت. لذا بخش اطلاعات مذهبی "ویکی پدیا" از جمله چالش برانگیزترین و ناقص ترین بخش های این دائره المعارف تلقی می شود. اگر سری به مقالاتی که درباره ی کتب آسمانی یا ادیان نوشته شده بزنید، شکاف فاحشی بین دانسته های مذهبی دینداران جهان و نوشته های "ویکی پدیا" مشاهده خواهید کرد و بعید است برای تصحیح آن احساس مسئولیت نکنید. یا به همین سیاق در حوزه ی اطلاعات مربوط به تشیع و امامان معصوم شیعه (ع) خواهید دید که چگونه منزلت ائمه (ع) و تاریخ شیعه در "ویکی پدیا " در حد اشخاص عادی تنزل داده شده و دیدگاه سکولار و اهل تسنن بر این مقالات چیرگی یافته است، چرا که منابع آکادمیک که از منظر سکولار نه لزوما بی طرف نوشته می شوند، اکثریت عددی داشته و بلا استثنا پذیرفته می شوند و همین طور اکثریت عددی اهل سنت و شاید کاهلی شیعیان سبب شده است که دیگر کاربران، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده و چه به عنوان سردبیر و چه به عنوان کاربر، نقش بیشتری را در نوشتار این مقالات عهده دار شوند. به طور مثال مقالاتی که درباره ی شکل گیری تشیع، حضرت فاطمه ی زهرا (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نوشته شده اند، به شدت تحت تاثیر اندیشه های غیر شیعی قرار دارند. رنگ شخصیت الهی ائمه هدی (ع) در ویکیپدیا عمیقا کم رنگ است و وقایع تاریخی نیز به روایت اهل سنت نزدیک تراست.

چه ویکی پدیا تحریم و چه فیلتر شود، امروز یکی از منابع اولیه برای کسانی است که می خواهند اطلاعاتی فوری از موضوعات پیدا کنند و شاید در فضای مجازی، اولین پنجره ی شناخت از اسلام و تشیع به ویژه برای پیروان سایر ادیان که مایلند اسلام و تشیع را بشناسند، همین رسانه باشد. ضرورت دارد متخصصان شیعه که شناخت قوی و دقیقتری از اسلام و تشیع دارند، به شکل مسئولانه تری با این پدیده مواجه شده و نگذارند که تاریخ تشیع و اندیشه و سیره و شخصیت امامان معصوم (ع) در این رسانه ی جهانی، مظلوم و مهجور واقع شود. اگر سری به ویکی پدیا بزنیم به روشنی تسلط اندیشه ی عرفی ساز از یک سو و غلبه ی نگاه اهل سنت را از سوی دیگر، بر مقالات شیعی ویکی پدیا ملاحظه خواهیم کرد. ای کاش اندکی از توجهی که اشخاص و گروه ها و سازمان ها به صفحه ی اختصاصی یا شخصی خود در ویکی پدیا دارند به صفحات اسلامی و شیعی این دائره المعارف مبذول می داشتند تا اسنادی که در حال شکل گیری است از نگاه عالمانه و شیعی برتری برخوردار شوند.

بازگشت به پرسش ابتدای این نوشته در باره ی ویکی پدیای اسلامی، عرض می شود که استفاده از اندیشه ی "ویکی" در شکل دهی دائره المعارفی شیعی قابل تامل است، اما استفاده از بسیاری از ضوابط "ویکی" در دائره المعارف مذهبی مقدور نیست. چنانکه از یک دائره المعارف شیعی انتظار می رود، تمام مطالب باید از اتقان و صحت کافی برخوردار و با مبانی دینی سازگاری بنیادی داشته باشد، که چنین مهمی جز با به کار گیری متخصصان علوم دینی و آگاهان تاریخ اسلامی و شیعی ممکن نیست. لذا، از تولید انبوه و همگانی "جنبش ویکی"، باید به سطحی دیگر که شاید بتوان آن را "نیمه - ویکی نخبگان" نام نهاد، ورود پیدا کرد. در "نیمه - ویکی نخبگان"، تولید کنندگان دو سطح دارند. تولید کنندگان اصلی و تولید کنندگان عمومی. تولید کنندگان اصلی، کاربرانی هستند که از سطح قابل قبولی از اطلاعات مذهبی برخوردار بوده و در یکی از رشته ها ی مربوطه تخصص دارند.

آنان می توانند مستقیما مطالب خود را منتشر کنند یا گروه هایی تخصصی را سرپرستی کنند. کاربران سطح دو یا عمومی نیز می توانند اطلاعات گسترده ای را جمع آوری کرده و در اختیار کاربران سطح اول این رسانه بگذارند تا دبیران یا همان متخصصین، اطلاعات را بررسی و درباره ی انتشار آن تصمیم بگیرند. یعنی بر خلاف ویکی پدیا که سیستم "انتشار و سپس تصحیح" دارد، یعنی مطالب ابتدا در وبسایت اصلی منتشر شده و سپس حک و اصلاح می گردد، در نمونه ی مذهبی باید تلفیقی از دو سیستم "انتشار و سپس تصحیح" برای نخبگان و سیستم سنتی "تایید و سپس انتشار" را برای کاربران عمومی به کار بست. به زبان دیگر کاربران عمومی در نمونه ی مذهبی "ویکی واره"، می توانند اطلاعات تکمیلی را ارائه داده و طرح مسئله نمایند ، اما نمی توانند شخصا اقدام به انتشار مقاله کرده و یا در محتوای سایر مقالات "تغییر غیر کنترل شده" ایجاد کنند. در این صورت صحت مقالات ارتقاء یافته و البته از کمیت مشارکت در تولید کاسته خواهد شد. این دیگر "ویکی پدیا" به مفهوم رایج آن نیست، اما شاید " راهبرد ی بینابینی " و رسیدن به یک "ویکی واره شیعی یا اسلامی " باشد.

یادآوری: این یادداشت تصحیح وتکمیل خواهد شد. ارسال دیدگا ههای شما در فرآیند تصحیح موجب امتنان است.

نویسنده : ابوالفضل فاتح - منبع: فرارو